جلوه‌های تشبیه و تمثیل در شعر نجیب کاشانی

جلوه‌های تشبیه و تمثیل در شعر نجیب کاشانی

دکتر سعید خیرخواه^*

چکیده

تشبیه از بنیادهای اصلی ایماژ و تخییل در ادبیات می‌باشد و هر کلام مخیل یا شعر ناب نمی‌تواند بر کنار از این پدیده‌ بلاغی و هنری باشد. همانندسازی و همانندانگاری در سایر شاخه‌های هنری مانند نقاشی و خط و معماری و سینما و تئاتر همواره جایگاهی ویژه داشته و دارد. بنابراین برای رسیدن به کمال زیبایی یا زیبایی‌شناسی هنری در شعر بجا و سزاوار است که با دقت خاص به تشبیه و انواع شاخه‌های آن توجهی ویژه داشته باشیم. در سبک هندی یا اصفهانی که شاعران شیوه‌ای خاص در سرودن شعر داشتند، تشبیه جایگاهی خاص دارد. به ویژه تشبیه تمثیل که نوعی از تشبیه مرکب می­باشد، در این سبک دارای بسامدی بالاست. در این جستار برآنیم تا ضمن آوردن نمونه‌هایی از انواع تشبیه، تمثیل‌های برجسته‌ دیوان نجیب کاشانی را به تماشا بنشینیم.

واژه‌های کلیدی

شعر نجیب کاشانی، تشبیه، تمثیل، تشبیه مرکب

مقدمهدر سبک هندی و جایگاه نجیب کاشانی

سبک هندی بعد از چند قرن فترت در شعر فارسی، از قرن یازدهم شروع می‌شود. مقدمه‌ سبک هندی همان «مکتب وقوع» یا «شیوه واسوخت» می‌باشد که شاعرانی بزرگ مثل بابافغانی شیرازی و شرف جهان قزوینی یا وحشی بافقی در آن طبع آزمایی کرده­اند. سبک هندی با ظهور صائب تبریزی در ایران و بیدل دهلوی در هندوستان، اوج گرفته و رواج می‌یابد. (رک: شمیسا: 286 -300)

ویژگی­های خاص سبک هندی

1ـ زبان شعر این دوره کوچه بازاری و عامیانه می­شود چنان که زبان شعر همان زبان حقیقی مردم است.

2ـ شعر سبک هندی بیش­تر معناگر است و شاعران کم‌تر به فرم و صورت توجه دارند.(آنوشه، 1381)

3ـ ادبیات و آرایه‌های ادبی در شعر این دوره کاربرد کم‌تری دارد چنان که صنایع بدیعی کاربردی ندارد اما تشبیه و کنایه و استعاره یا تلمیح جایگاهی خاص می‌یابد.

4ـ قالب اصلی شعر ظاهرا غزل است اما حقیقتاً بنای شعر این دوره بر تک­بیت استوار است و در چهارچوب ظاهری غزل جمع­آوری می‌شود. ردیف‌های خوش‌آهنگ از ظرافت‌های خاص سبک هندی است و تکرار قافیه حتی چند بار در یک غزل رایج است.

5ـ تشبیه از مهم‌ترین دست­مایه‌های شاعران این دوره است، به ویژه تشبیه تمثیل که اساس سبک هندی است.

نورالدین محمد کاشانی، متخلص به نجیب و نجیبا که در تذکره‌های نصرآبادی و حزین و روز روشن از او یاد شده است در سال 1063 (هـ.ق) متولد می‌شود. تا بیست سالگی در کاشان زندگی می‌کند و پیشه‌اش بزازی است. سپس به اصفهان رفته و وارد دربار صفویه می‌گردد. خودش هم اشاره‌ای به پیشه‌اش دارد:

 (غزل 386)

او بعد از ملک‌الشعرایی دربار صفوی راهی هندوستان می‌شود که در غزل 327 بدان اشاره دارد:

نجیب در دربار شاهان گورکانی هند به خدمت سلطان جلال‌الدین اکبر در می‌آید و به مقام ملک‌الشعرایی می‌رسد. چندی حکمرانی کشمیر را به او می‌دهند و سرانجام به جهت فروپاشی حکومت راهی ایران می‌شود و به همراه اکبرشاه از حمایت مادی و معنوی شاه سلیمان و شاه سلطان حسین برخوردار گشت. نجیب نسبت به شاعران دیگر سبک هندی در ساختن مصراع­های محسوس افراط‌گرا نیست و تعلقی خاص به سبک عراقی دارد. (نک: مقدمه دیوان نجیب کاشانی، 1382).

درآمد

الف) نگاهی به ساختار تشبیه و انواع آن در شعر نجیب کاشانی

تشبیه یا همانندانگاری، مانند ساختن دو چیز یا دو پدیده به هم بر اساس خیال و توهیم می‌باشد. پس دو ویژگی همانندی و تخییل در این آرایه ادبی وجود دارد. و از همین جاست که ارباب بلاغت دروغ‌سازی یا دروغ‌پنداری را در این همانندی اصل و اساس کار می دانند و در خلال این پندار مخیلانه، نوعی لذت و شکوفایی ذهنی و درونی برای شاعر و مخاطب پدید می‌آید که هدف اصلی ادبیات یا تخییل هنری است.

نظامی عروضی بر همین مبنا شاعری را هنر یا صناعتی می‌داند که بر اساس آن شاعر معانی موهمه و خیالی را به هم می‌پیوندد تا در ذهن و روان خواننده با بزرگ کردن یا کوچک کردن پدیده­ها و یا زشت و زیبا جلوه دادن آن­ها، انقباض و انبساطی پدید آورد. (نظامی­عروضی: 1366)

پس رسالت تشبیه یا تخییل و به طور کلی ادبیات بزرگ‌نمایی یا کوچک‌نمایی پدیده­هاست و به هر جهت اصل «چگونه گفتن» مطرح است و چونی و چرایی مطالب ربطی به کار شعر و شاعری ندارد.

در این راستا شاعر با مدد گرفتن از این پدیده‌ برجسته‌ هنری به سادگی می‌تواند ما فی‌الضمیر خویش را به نمایش بگذارد و باعث تاثیر بیشتر مفاهیم و معانی مورد نظر گردد.

گاهی شاعر به کمک تشبیه، ذهنیت‌های انتزاعی و خاصی را با همانندسازی عینی و فیزیکی به سادگی در دسترس و تماشای خواننده یا مخاطب قرار می‌دهد و به تعبیری دیگر با استفاده از مشبه‌به‌های محسوس می‌تواند پدیده‌های عقلانی یا ماوراء طبیعی را به سادگی به تصویر بکشد. از همین روست که در قرآن کریم هم همواره مثال‌آوری و قصه و حکایت‌های خاص مورد توجه است.

اساس سبک هندی یا اصفهانی هم بر همین مبنا استوار است. یعنی شاعر در ذهن و ضمیر خود یک جمله یا مصراع عقلی و غیر محسوس را در نظر می‌گیرد و برای آرایش کلام یا ماندگاری مطلب، تصویر یا مصراعی محسوس در مقابل آن می‌آورد چنان که بعضی از بزرگان نام اسلوب معادله را بر آن نهاده‌اند. در این باب در بخش تشبیه تمثیل باز هم بیشتر بحث خواهیم کرد.

اما رشید وطواط در کتاب حدایق‌السحر تشبیه را این­گونه تعریف می‌کند: «این صناعت چنان بود که دبیر یا شاعر چیزی ماننده کند در صفتی از صفات و اهل لغت آن چیز را که ماننده کنند مشبه‌به‌ گویند.» (وطواط، 1362: 45-42)

دکتر شفیعی کدکنی هم در کتاب صور خیال، تشبیه را چنین تعریف می‌کند:  «تشبیه یادآوری همانندی و شباهتی است که از جهتی یا جهاتی میان دو چیز مختلف وجود دارد، چنان که گفته‌اند تشبیه، اخبار از شبه است و آن عبارت است از اشتراک دو چیز در یک یا چند صفت و یادآور شده‌اند که همه صفات را نمی‌توان برشمرد و در مورد تشبیه تعریف‌های فراوانی شده است که محور اصلی همه یک چیز است.» (شفیعی­کدکنی، پیشین: 52)

هم­چنین تشبیه را ماننده کردن دو چیز یا دو پدیده به هم دانسته­اند، مشروط بر آن که آن مانندگی بر اساس کذب یا لااقل دروغ نمایی باشد. یعنی نوعی اغراق و مبالغه با آن همراه باشد. چنان که در این مانندگی اصل دروغ­نمایی اهمیت خاص دارد. (شمیسا، 1375: 34)

تشبیه بر اساس طرفین آن انواع مختلفی دارد که در اینجا با آوردن انواع و اقسام آن و ذکر نمونه­هایی از دیوان نجیب کاشانی زیبایی و ظرافت هنری آن­ها را ملاحظه می­کنیم.

تشبیه عقلی به حسی:  

(بیت 9          ، ص388)

در اینجا کلام که مشبه می­باشد، پدیده­ای عقلی است و به سکه که پدیده­ای حسی است مانند شده است و وجه شبه ارزشمندی می­باشد.

(ب 14، ص 656)

سخن مشبه است و عقلی و تخم مشبه­به حسی است و وجه شبه پنهانی و پوشیدگی می­باشد.

تشبیه حسی به حسی

 (بیت 9ـ ص 358)

در این بیت هر عضو از اعضای انسان (شاعر) در اثر لرزش و بی­قراری به سیماب (جیوه) مانند شده است و وجه شبه همان بی­قراری و لرزش است.

(ب 4ـ ص 372)

شاعر سرشک یا اشک یا حسی را به فواره­ای مانند کرده است که وجه شبه سرریزی و فوران اشک می­باشد.

تشبیه عقلی به عقلی

در ‌جست‌ و‌جوهای ما در دیوان نجیب چنین تشبیهی یافت نشد.

تشبیه با وجه شبه دوگانه (استخدام)

(ب 8 ـ ص 73)

در این بیت، شکستن یا شکست­خوردن در دو معنای شکستن ظرف و مغلوب­شدن به کار رفته است که در مورد اول به کاشی و چینی ارتباط می­یابد و در مورد دوم به خود شاعر که کاشانی است.[3]

 (ب 12، ص 89)

تشبیه خیالی:

 (ب 3، ص 20)

تپیدن دل شاعر به لرزش و حرکت چشمه خورشید مانند شده است و وجه شبه در اینجا خیالی و غیر حسی است.

 (ب 7، ص 33)

شاعر مجموعه­ای را که اسفند در آن می­سوزانند به کبوترخانه­ای مانند کرده است که کبوتران حمد خدا را می­گویند و این تشبیه کاملا خیالی است.

تشبیه مقید:

 (ب 8، ص 361)

تشبیه مقید آن است که مشبه­به دارای قید یا اضافه­ای است چنانکه در اینجا کمان که مشبه­به می­باشد مقید به قید حلقه بر دوشی است.

 (ب 7، ص 625)

قطرات اشک را به تسبیحی مانند کرده است، اما تسبیحی که صد دانه دارد و تشبیه مقید است.

تشبیه مجمل:

 (ب 13، ص 373)

تشبیه مجمل آن است که شاعر وجه­شبه را نمی­آورد و در اینجا لوح به خورشید مانند شده است بدون ذکر وجه­شبه.

  (ب 3، ص 395)

شاعر آه خود را به تار مویی سفید مانند کرده است که باید آن را برچید یا کند اما وجه­شبه آه و تار مو را نیاورده است پس تشبیه مجمل می­باشد.

تشبیه مفصل:  

(بر خلاف تشبیه مجمل شاعر وجه­شبه را ذکر می­کند)

 (ب 63، ص 540)

نمایه­های غیبی برای شاعر مانند افتادن عکس بر روی آینه است و وجه­شبه همان مصوربودن می­باشد که ذکر شده است.

   (ب 13، ص 607)

در اینجا هم شاعر لرزه را که وجه شبه می­باشد ذکر کرده و لرزیدن زمین زیر پای ممدوح را مانند جامی سنگین در دست انسان رعشه­دار می­داند.

تشبیه موکد:

(که شاعر ادات تشبیه را ذکر نمی­کند)

(ب 11، ص 372)

شاعر فکر و اندیشه خویش را به خامه­ای تشبیه کرده است بدون ذکر ادات تشبیه.

(ب 14، ص 531)

لب شمشیر یا دم تیغ به شعله­ای مانند شده است و ادات ذکر نشده است.

تشبیه مرسل:  

(بر خلاف تشبیه موکد ادات تشبیه ذکر می­شود)

(ب 9، ص 358)

اعضای بدن شاعر مثل سیماب در اضطراب است و ادات تشبیه یعنی چو ذکر شده است.

 (ب 1، ص 364)

شاعر دل روشن خویش را به صبحی مانند مانند کرده است و ادات تشبیه (چو) مذکور است.

تشبیه ملفوف:  

آن است که در یک سوی تشبیه دو یا چند مشبه و در سوی دیگر دو یا چند مشبه­به بیاید(تشبیه لف و نشری).[4]

(ب 2، ص 70)

در اینجا شاعر بهشت و دوزخ را به قرب و بعد الهی مانند کرده است که حالت لف و نشری دارد.

(ب 9، ص 408)

ماه و خورشید به ترتیب مانند عرق چین و کلاه است که حالت لف و نشری دارد.

تشبیه مفروق:

آن است که ضمن تعدد پایه­های تشبیه (مشبه و مشبه­به) بر خلاف تشبیه ملفوف در کنار هم بیایند، به عبارت دیگر دو یا چند تشبیه بلیغ که در کنار هم بیایند تشبیه مفروق خواهد بود.

(ب 4، ص 89)

در مصراع اول آتش تجلی و خورشید حسن (به ترتیب مشبه و مشبه­به) و در مصراع دوم دود و آسمان و کواکب و شراره به ترتیب مشبه­به و مشبه هستند.

 (ب 2، ص 117)

در مصراع دوم نعیم و داغ مشبه و زخم و نمکدان مشبه­به هستند که جداجدا در کنار هم آمده­اند.

تشبیه تسویه:  

آن است که چند مشبه و یک مشبه­به داشته باشیم (تعدد در مشبه و افراد در مشبه­به).

(ب 49، ص 659)

خورشید و ماه که مشبه هستند به نقش قدم که مشبه­به می­باشد مانند شده است.

 (ب 7، ص 636)

مهر و ماه مشبه هستند و قندیل مشبه­به.

تشبیه جمع: 

(بر خلاف تشبیه تسویه مشبه مفرد و مشبه­به­ها متعددند).

 (ب 20، ص 534) 

تو در اینجا مشبه و ظل و آفتاب مشبه­به­های متعددند.

 (ب 1، ص 612)

مجلس در اینجا مشبه و خورشید و ماه مشبه­به­های متعددند.

تشبیه مضمر:

یا تشبیه ضمنی آن است که در خلال کلام مشبه و مشبه­به را تشخیص دهیم، به عبارت دیگر ظاهراً هیچ ربطی میان مشبه و مشبه­به وجود ندارد اما تداعی ذهنی خواننده آن را کشف می­کند.[5]

 (ب 20، ص 41)

در اینجا شاعر مضمرا زلف را به دام مانند کرده است، در حالی که ظاهراً هیچ تشبیهی در میان نیست.

 (ب 5، ص 169)

در اینجا هم مانند فقره پیشین زلف مضمرا به زنجیر تشبیه شده است.

تشبیه تفضیل:

آن است که شاعر مشبه را به مشبه­به تفضیل و برتری نهد و یا با اضافه نمودن یک توصیف یا ویژگی آن را از مشبه­به متمایزتر کند.

 (ب 10، ص 264)

قامت او چون سرو است اما زیباتر و پیراسته­تر و چهره او گل است اما زیباتر از گل می­باشد.

 (ب1، ص 443)

عارض با چهره معشوق به می مانند شده است اما درخشان­تر و زیباتر از می، می­باشد.

تشبیه بلیغ اضافی:

تشبیه بلیغ آن است که مشبه و مشبه­به بدون ادات و وجه­شبه در کنار هم بیایند و وجه اتصال آن­ها کسره اضافی است.

 (ب2، ص 13)

حسن یا زیبایی معشوق مانند ادیب و معلمی است که عشق و زیبایی را به عاشق می­آموزد. که حسن مشبه و ادیب مشبه­به می­باشد.

 (ب 18، ص 14)

حسن معشوق چون گنجی است. حسن مشبه و گنج مشبه­به است که به هم اضافه شده­اند.

تشبیه بلیغ غیر اضافی:

مشبه و مشبه­به با هم می­آیند بدون ادات و وجه شبه اما کسره اضافه­ای در میان نیست و معمولاً به صورت جمله کامل می­آید.

 (ب 7، ص 79)

زبان مشبه و شاخ شکوفه مشبه­به است که بدون ادات و وجه شبه می­باشد و اضافه هم نشده­اند.

 (ب 5، ص 204)

جمال معشوق که مشبه است به شمعی مانند شده است بدون اتصال اضافه و ادات و وجه­شبه.

ب) تشبیه تمثیل در شعر نجیب کاشانی[6]:

چنان که ملاحظه می­شود، نجیب کاشانی از همه انواع تشبیه در شعر خود استفاده کرده و به خوبی و زیبایی تصاویری چشم­نواز به جای گذاشته است اما ارزش کار این شاعر بزرگ چنان که پیش­تر هم اشاره شد در ساختن تصاویری زیبا در باب تشبیه مرکب یا تمثیل است. تشبیه تمثیل در سبک هندی پدیده­ای ایماژی و زیبا شناسانه است که هر چند در اشعار پیشینیان هم وجود دارد اما اساس کار سبک هندی بر بسامد بالای این نوع تشبیه می­باشد که شاعرانی چون صائب، بیدل و کلیم کاشانی یا طالب آملی به خوبی از عهده مضمون­سازی در این زمینه بر آمده­اند.

از آنجا که جامعه عصر صفوی و به ویژه شهر­های بزرگ با پیشه­های متنوع پدید آمده بودند، صاحبان مشاغل مختلف، هم شعر می­سرودند و هم مخاطبان اصلی این نازک­خیالی­ها بوده­اند.

هر چند نمونه­هایی زیبا از تشبیه تمثیل در آثار بزرگان این دوره در ذهن و خاطر اهالی شعر و ادب مرور می­شود اما تمثیل در شعر نجیب هم حال و هوای خاص خود را دارد و ما در این جا نمونه­هایی زیبا از تمثیل در شعر نجیب را انتخاب کرده­ایم.

نمونه­هایی از تشبیه تمثیل در شعر نجیب کاشانی:

 (ب 2، ص 15)

سختی دل­کندن از ابروی معشوق (= مشبه) مانند جدا کردن ناخن از گوشت است. (= مشبه­به)

(ب 12، ص 24)

مصراع نخست مرتبه تواضع را از غرور و تکبر بالاتر می­داند و در مقابل تمثیل نقش بودن و دوری از تاج بودن را مشبه­به قرار داده است.

 (ب 2، ص 31)

رسیدن فیض و کرامت بزرگان به محتاجان چون پر همای سعادت است که نصیب مردم می­شود. وجه شبه که مشترک در دو مصراع است مرکب می­باشد.

 (ب 2، ص 35)

تربیت­پذیری اشخاص است که موثر می­افتد چنانکه هر سنگی قابلیت آیینه شدن ندارد.[7]

 (ب 3، ص 35)

تکیه کردن نامردان به دشمن را به تکیه کردن به شوهر به جای تکیه کردن به فرزند آورده است. چنانکه ملاحظه می­شود وجه شبه مرکب است.

 (ب 5، ص 36)

توجه روزگار به نامردان (= مشبه مرکب) مانند محبت مادران به دختران (= مشبه­به مرکب) می­باشد.

 (ب 5، ص 37)

خوشی بختیاران به همراه تلخی است (= مشبه) مثل خون ریختن خنجر که در آغاز شکفتن شکوفه را ماند ولی مرگ و خزان در پی دارد (= مشبه­به).

 (ب 9، ص 37)

خرسـندان و قانـعان اعتباری برای سخاوتـمندان قائــل نیسـتند (= مشــبه) چنانـکه گوهــر اصیــل نیازمنـد بخشش دریا نیست (= مشبه­به).

 (ب 5، ص 126)

ارزش عشق و عاشقی را کسی می­داند که داغی کشیده است (مصراع دوم مشبه است) چنانکه شمع درد پروانه را می­فهمد (= مشبه­به).

 (ب 2، ص 37)

مبادا آرایش ملک ظالمان از مال ستمدیدگان باشد (= مشبه) چنانکه مبادا بال مگس بیچاره مایه آرایش زنبور ستمگر گردد (= مشبه­به)

 (ب 3، ص 37)

هر دهان روزی مشخصی دارد (= مشبه) چنانکه روزی مگسی پای مورچه است (= مشبه­به) نازک­خیالی­های خاص در این موارد چشمگیر است.

 (ب 1، ص 38)

عاشقان از وصال و بوسه تو سیر نمی­شوند (= مشبه) چنانکه مگسان از قند و شکر سیر نمی­گردند (= مشبه­به).

 (ب 5، ص 38)

ستمدیدگــان و ضعیفـان با بخـت تیـره راه به جایی ندارنــد (= مشـبه) چنانـکه مرغ گرفتـار در قفـس نمی­تواند پرواز کند (= مشبه­به).

 (ب 6، ص 38)

اهل و نااهل در روزی خدا برابرند (مصراع دوم - مشبه) چنانکه خار و گل یکسان آب می­خورند (مصراع اول- مشبه­به)

 (ب 10، ص 40)

سـرگـردانـی شاعـر از وعـده­های فـال حافـظ (= مشـبه) ماننـد محـصـل مالیـاتـی کـه بـرات وصـول نـاشـدنـی با خود دارد (= مشبه­به). در اینجا به ظرافت‌های زندگی اجتماعی و مالیات­گیری حاکمان با دقت توجه شده است.

 (ب 1، ص 40)

دور ساختن بخیل گدا را از خویش (= مشبه) مانند نماز اول وقت تنبلان و کاهلان است (= مشبه­به). وجه شبه در اینجا از سر واکردن و دور کردن سائل و رفع تکلیف نماز است که مرکب می­باشد.

(ب 5، ص 53)

کوران روزگار تیره­روزی را می­فهمند (= مشبه) چنانکه درد شب زنده­داران را شمع سوخته می­داند (= مشبه­به).

وجه شبه سوختگی و درد مشترک در دو مصراع است که مرکب است.

 (ب 7، ص 53)

چوب معلم برای اصلاح نوآموز (= مشبه) مانند چوب مسواک برای دندان است (= مشبه­به). وجه شبه (= پاک کردن و تربیت نمودن ).

 (ب 3، ص 55)

غفلت عامل فیض بردن دنیاداران است (= مشبه) چنانکه تاریکی ها عامل روشنی­بخشی چراغ آشنایان است (= مشبه­به). وجه شبه (= سختی و تیرگی که مشترک در دو مصراع است).

 (ب 3، ص 56)

ضعیفان را دست­کم مگیر (= مشبه) همانطورکه سرانجام مور اندام سلیمان را می‌خورد (= مشبه­به).

 (ب 2، ص 58)

عزل­شدگان و راندگان قدر برخورد خوب را می­فهمند (= مشبه) عضو سرما خورده بدن با دردش نرمی روغن را حس می­کند (= مشبه­به). نظیر عبارت سعدی:  قدر انگور بیوه داند نه خداوند میوه.

 (ب 1، ص 58)

چاره­جویی و نجات از دشمن با خوش­زبانی (= مشبه) چنانکه سردی مشک روغن را ضایع می­کند (= مشبه­به). در اینجا به ظرافت کره و روغن­گیری عشایر توجه کرده است.

 (ب 5، ص 59)

بردباری مقاومان تندی­ها را از میان می­برد (= مشبه) چنانکه شعله آتش آهن که از حرف سبک نبود شکایت گوش سنگین را سخت را ذوب می­کند (= مشبه­به).

(ب 1، ص 60)

ابهت و سنگینی را نباید با هر بانگی از میان برد (= مشبه) چنانکه گوش کر بدهکار حرف­های ضعیف نیست (= مشبه­به).

 (ب 3، ص 61)

بخت و اقبال سر پیری (= مشبه) مثل زن زیبا برای عنین و ناتوان است (= مشبه‌به).

 (ب 10، ص 61)

برای روزگار خوشبختی و بدبختی افراد مهم نیست (= مشبه) چنانکه تنوره آسیا فرقی میان آب شور و شیرین نمی­گذارد (= مشبه­به).

 (ب 10، ص 125)

قناعت حرص را از میان نمی­برد (= مشبه) چنان‌که تشنگان از برق جواهر سیر نمی­شوند (= مشبه­به)

 (ب 5، ص 64)

آن که آب از سرش گذشته باکی از تر شدن ندارد (= مشبه) چنانکه غرق شده آب ترسی از باران ندارد (= مشبه‌به).

چنانکه سعدی گوید:  

 (ب 6، ص 64)

غفلت و پستی هم اقبال در پی دارد (= مشبه) چنانکه خواب­زدگان به مقام بالا می­رسند (= مشبه­به).

 (ب 9، ص 64)

نفس سوختگان سوزنده­تر از برق است (= مشبه) همانطور که کار شتاب­زده گره می­خورد (= مشبه­به). وجه شبه (= خراب شدن کار شتاب­زده).

 (ب 4، ص 66)

چه غافل و چه هوشیار تفاوتی ندارد (= مشبه) چنانکه برای انسان کور خواب و بیداری یکسان است (= مشبه­به).

(ب 8، ص 66)

نظیر بیت 5 صفحه 64

 (ب 9، ص 66)

یاران حال ما را نمی­فهمند (= مشبه) چنانکه نکته­های خاص در حد فهم هر کس نیست (= مشبه­به). یعنی حال ما ظریف و نکته­سنجانه است و هر کسی بدان راه ندارد.

 (ب 11، ص 67)

بیت 2 صفحه 35 دیوان نجیب

و هم‌چنین است در ابیات ذیل که فقط به مصراع­های مشبه و مشبه­به اشاره کنیم و تحلیل و توضیح و شناخت وجه شبه را بر اساس ابیات پیشین به خوانندگان گرامی واگذار می­نماییم:

در ابیات ذیل مصراع اول مشبه و مصراع دوم مشبه­به می­باشد:

 (ب 5، ص 68)

 (ب 8، ص 125)

 (ب 1، ص 69)

 (ب 10، ص 72)

 (ب 6، ص 82)

 (ب 9، ص 82)

 (ب 4، ص 92)

 (ب 5، ص 92)

 (ب 6، ص 92)

 (ب 7، ص 92)

 (ب 8، ص 92)

 (ب 9، ص 92)

 (ب 3، ص 113)

 (ب 5، ص 93)

 (ب 8، ص 93)

 (ب 8، ص 94)

 (ب 10، ص 95)

 (ب 5، ص 95)

 (ب 6، ص 95)

 (ب 7، ص 96)

 (ب 8، ص 96)

 (ب 9، ص 96)

 (ب 10، ص 96)

 (ب 4، ص 113)

(ب 1، ص 114)

 (ب 1، ص 116)

(ب 10، ص 116)

 (ب 2، ص 121)

 (ب 5، ص 123)

 (ب 7، ص 124)

 (ب 10، ص 124)

 (ب 4، ص 158)

 (ب 2، ص 159)

 (ب 4، ص 176)

در ابیات ذیل مصراع اول مشبه­به و مصراع دوم مشبه می­باشد:

(ب 7، ص 114)

(ب 10، ص 115)

(ب 2، ص 123)

نتیجه

چنان­که ملاحظه شد تمام هنرمندی شاعران سبک هندی و توانایی­های شاعرانه و خیال­پردازانه آن­ها مضمون­یابی و مضمون­سازی است. به تعبیر دیگر شاعر سبک هندی و در اینجا نجیب کاشانی همان مضمون­های مستعمل شعر کلاسیک را که شاعران بزرگ مانند سعدی و حافظ پیشتر مطرح ساخته بودند و یا مفاهیم فلسفی و اخلاقی مطرح شده در متون ادب فارسی را دوباره مطرح ساخته است و تفاوت اصلی سبک هندی همین تمثیل­سازی­هاست که با توجه به ابیات اندک مطرح شده، ملاحظه شد با زندگی عمومی و جاری مردم و پیشه­های مختلف مانند بازار و کشاورزی و صنعت و زندگی عشایری بی­ارتباط نیست و بدین لحاظ، شعر عامیانه و مردمی می­شود.

نکته دیگر آن که غالبا مصراع­های دوم حالت تمثیلی و مشبه­بهی دارند و گاهی به ندرت مصراع­های نخست هم جنبه تمثیلی پیدا می­کنند. به هر حال، نجیب کاشانی هم پیرو روال و رویه بزرگان سبک هندی است و تفاوت فاحشی در شعر او با شعر صائب و دیگر بزرگان مشاهده نمی­شود.

و مجموعا شعر نجیب کاشانی دربردارنده تصاویر زیبا و لطیفی است که در سامانه زیبایی­شناسی شعر فارسی و سبک هندی جایگاهی ویژه دارد. نجیب با بهره‌یری از انواع فنون بلاغی و به ویژه تشبیه، توانسته است به این جایگاه دست یابد. هم چنین در آوردن تشبیهات تمثیلی که اساس کار هندی­سرایان می­باشد، توانسته است در حد شاعران بزرگ این سبک مانند صائب توانایی­های خود را به منصه ظهور برساند، هرچند تعداد ابیات او محدود می­باشد. به هر حال تشبیه و تمثیل دو عامل مهم زیبا شدن شعر نجیب می­باشد.

منابع و مآخذ

1 ــ انوشه، حسن. فرهنگ­نامه ادب فارسی. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1381.

2 ــ داد، سیما. فرهنگ اصطلاحات ادبی. تهران: مروارید، 1382.

3 ـ شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. صور خیال در شعر فارسی. تهران: انتشارات آگاه، 1373.

4 ــ شمیسا، سیروس. بیان و معانی. تهران: فردوس، چاپ دوم، 1375.

5 ــ لاهیجی، حزین. دیوان حزین لاهیجی. به کوشش ذبیح­الله صاحب­کار، تهران: چاپ پنجم، 1375.

6 ــ میرصادقی، میمنت. واژه­نامه هنر شاعری. تهران: چاپ دوم، 1373.

7 ــ نجیب، کاشانی. دیوان. به کوشش دادبه، اصغر و صدری، مهدی. تهران: میراث مکتوب، 1382.

8 ــ نظامی­عروضی. چهار مقاله. تهران: امیرکبیر، چاپ نهم، 1366.

9 ــ وطواط، رشید­الدین. حدایق­السحر. تهران:  کاوه، 1362.